Gerçeğe Uzak Kalmayın - İRAN'IN MİLLİ GÜVENLİĞİ VE SÜNNİ BELUÇLAR

BABEK ŞAHİT

İran’ın güneydoğusunda yaşamakta olan Beluç etniğinin sosyo-kültürel yapısı ve kolektif siyasal hareketliliği İran’ın bölgesel istikrar açısından önem taşırken bu bölgenin kendine özgü jeo-stratejik ve jeopolitik özellikleri ülkenin millî güvenliği açısından özgül nitelikler ve önemlilikler taşımaktadır. Bu bağlamda İran’ın güvenlik zihniyeti Beluç etniğinin yoğun olarak yaşadığı Sistan ve Beluçistan Eyaleti’ni İran’ın en krize eğilimli bölgesi olarak algılamaktadır. Ülke genişliğinin %11’ini içeren Sistan ve Beluçistan Eyaleti, Pakistan ve Afganistan ile toplam 1200 km ve Umman Denizi ile 300 km sınır hattına sahiptir ve bu açıdan İran’ın doğu sınırlarının güvenliği ve açık sulara açılması açısından da kritik öneme sahiptir. Bölgede yükselmekte olan etno-milliyetçi duygular, mezhep temelli taleplerin artması, Selefi-cihatçı örgütlerin faaliyetleri ve uyuşturucu kaçakçılığı bölge güvenliğini tehdit eden önemli faktörlerdir. Öte yandan Umman Denizi kıyısının jeopolitiği ve Çabahar liman kenti üzerinden yapılan uluslararası ticaretin transit hattı, stratejik değer taşımaktadır. Bu çalışmada yoğun olarak Sistan ve Beluçistan eyaletinde yaşayan Sünni Beluç etniğinin nüfus dağılımı ele alındıktan sonra İran’ın millî güvenliği açısından önem taşıyan jeopolitik özellikleri incelenmiştir.

Beluç Etniğinin Nüfusu ve Dağılımı

İran’ın diğer etniklerinde olduğu gibi Beluç etniğinin de nüfusu ve coğrafî dağılımı konusunda kesin ve net rakamları söylemek oldukça zordur. Bu da İran’da etnik temelli nüfus sayımının yapılmamasından kaynaklanmaktadır. Genel olarak Sistan ve Beluçistan Eyaleti Sistan bölgesi(1) ve Beluçistan bölgesi(2) olarak iki farklı jeo-kültürel bölgeden oluşmaktadır. Sistan jeo-kültürel bölgesi eyaletin kuzey kısımlarını ve Beluçistan jeo-kültürel bölgesi güney kısımlarını kapsamaktadır. Bu bağlamda Zabol kenti Sistan jeo-kültürel bölgesinin merkezi ve Zahidan kenti Beluçistan jeo-kültürel bölgesinin merkezidir. Bu iki farklı jeo-kültürel bölge doğal coğrafî koşullar olarak da birbiriyle ayrılmaktadırlar. Sistan bölgesi 15,917 km² yüzölçümü genişliğiyle eyaletin kuzeyinde Hrimend Nehri’nin çevresinde oluşan alüvyon ovasında yer alırken Beluçistan bölgesi 172,305 km² yüzölçümü genişliğiyle dağlık bölge olarak eyaletin güneyinde yer almaktadır ve kuzeyden Lut Çölü ve güneyden Umman Denizi ile çevrilmiştir.

Bazı kaynaklar dünya genelinde toplam 68,000,000(3) Beluç’un yaşadığını ileri sürmektedirler. Bu kaynakların açıkladığı istatistiklere göre dünyanın çeşitli ülkelerinde yaşayan Beluçların nüfus dağılımı şu şekildedir:

Beluç etniğinin çoğunluğu Sünni Hanefi mezhebine mensuptur ve azınlıkta olan Şii Beluçlar, İranşehir kentine bağlı Kirman eyaletinin sınırında bulunan ilçelerde yaşamaktadır. Beluçistan bölgesi coğrafi olarak Kuzey Beluçistan (Afganistan’ın Kanadahar, Nimruz ve Zerenc vilayetleri), Batı Beluçistan (İran’ın Sistan ve Beluçistan eyaleti) ve Doğu Beluçistan yani Pakistan’ın Beulçistan eyaletine bölünmektedir. İran’da yaşayan Beluç etniği yoğun olarak Sistan ve Beluçistan eyaletinde yaşamaktadır. Bunun yanı sıra Kirman Eyaleti’nin Nermaşir, Rigan, Fehrec, Kale Genc, Menucan, Kehnuc, Güney Horasan Eyaleti’nin Nehbendan, Serehs, Kainat, Serbişe, Hacı Abad, Hürmüzgan Eyaleti’nin Cask, Sirik, Beşagerd, Laristan, Bender-i Abbas ve Bender-i Lenge kentlerinde de yaşadıkları bilinmektedir. Bölgenin ekonomik geri kalmışlığından ve coğrafî koşullarının zorluğundan dolayı son dönemlerde bazı Beluç grupları İran’ın Gülistan(10), Mazenderan(11) ve Yezd eyaletlerine göç etmiştir ve bu eyaletlerin büyük kentlerinde Beluç köyleri ve mahalleleri oluşturmuşlar. Bazı Beluç yazarları İran’da yaşayan Beluçların nüfusu dağılımını şu şekilde ele almaktadır:

Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nde yaşamakta olan Beluç etniğinin sosyo-kültürel yapısının önemli özelliklerinden biri güçlü bir aşiret yapılanmasına sahip olmasıdır. Beluçluğu bir üst kimlik olarak kabul eden bu aşiretlerin kentlere göre dağılımı şu şekildedir:

İran’ın Millî Güvenliği ve Sistan ve Beluçistan Jeopolitiği

İran’ın güneydoğusunda bulunan Sistan ve Beluçistan Eyaleti, 180,726 km² yüzölçümüyle İran’ın ikinci büyük vilayetidir ve İran topraklarının %11’ini kapsamaktadır. Sistan ve Beluçistan Eyaleti, doğu ve güneydoğudan 900 km Pakistan, 300 km Afganistan, güneyden 300 km Umman Denizi, kuzey ve kuzeybatıdan 190 km Güney Horasan Eyaleti ve batı ve güneybatıdan 580 km Kirman Eyaleti ve 165 km Hürmüzgan Eyaleti ile sınırı vardır.

İran İstatistik Merkezi’nin 2017 yılında yaptığı nüfus sayımına göre Sistan ve Beluçistan Eyaleti, 2,775,014 nüfusa sahiptir. Bu nüfusun 1,345,642’si şehirlerde ve 1,427,332’si köylerde yaşamaktadır ve 2,040 kişi göçebe aşiretlerin nüfusunu oluşturmaktadır. Nüfus yoğunluğu bakımından İran’ın 29’cü eyaletidir ve kilometrekareye düşen insan sayısı 13’tür. Bu açıdan İran’ın en az nüfus yoğunluğuna sahip olan eyaletlerinden biridir.

Bu eyaletin en önemli yükseklikleri Teftan (4042 m), Bezman (3497 m), Hace (900 m) dağlarıdır. Önemli nehirleri ise Hirmend, Bempur, Serbaz, Kacu ve Kehir, Bahukelat ve Maşkid nehirleridir. Hirmend nehri su kaynakları açısından hayatî önem taşımaktadır ve bölgenin yaşam damarıdır. Eyalette sadece 2 göl bulunmaktadır. Bunlar da Hamun ve Cazmuriyan gölleridir. Hamun Gölü, 4,000 km² genişliği ve 5 metre derinliğiyle İran’ın en büyük tatlı su gölüdür ve Puzek, Saburi ve Hirmend olarak üç bölümden oluşmaktadır. Cazmuriyan Gölü ise Mukran ve Şahsuvaran dağları arasında yer almaktadır.

Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nin Umman Denizi’nin kıyısında bulunarak bu denizle 300 km sınır hattına sahip olması ve uluslararası suyollarının stratejik ve önemli güzergâhlarından birine yakınlığı sebebiyle Orta Asya ülkeleri ve Afganistan için açık sulara açılma olanağını sağlamaktadır.

Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nin sınırları açısından önem taşıyan ilk faktör İran-Afganistan ve İran-Pakistan sınırında bulunan sınır kentleri, sınır çarşıları ve sınır kapılarıdır. Sistan ve Beluçistan’ın sınır kentleri ve sınırın sıfır noktasına mesafeleri şu şekildedir: Dost Muhammed 1 km – Zehek 2 km – Mircave 2 km – Pişin 8 km – Calık 12 km – Zahedan 28 km – Muhammedi 41 km – Seravan 45 km – Rasek 46 km – Negur 52 km – Sirkan 54 km – Hidveç 70 km – Serbaz 75 km – Suran 77 km – Haş 78 km – Geşt 86 km – Zaobli 90 km – Nukabad 91 km.

Günümüzde Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nde 7 sınır çarşısı aktiftir. Bunlardan 2’si İran-Afganistan sınırında ve 5’iİran-Pakistan sınırında bulunmaktadır. Bölgesel ekonomi açısından önem taşıyan ve İran ekonomisini karadan Afganistan ve Pakistan’a bağlayan bu sınır çarşıları Milek, Gomşad, Mircave, Pişin, Kuhek, Çalık ve Rimdan sınır çarşılarından ibarettir. Ayrıca Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nde 7 gümrük kapısı bulunmaktadır ve yolcu geçişi sadece Milek ve Mircave sınır kapılarından yapılmaktadır. Milek sınır kapısı Afganistan sınırında ve Mircave sınır kapısı Pakistan sınırında bulunmaktadır ve bu ülkelere yapılan resmî yolcu geçişleri bu kapılar üzerinden yapılmaktadır.

Bunlara ek olarak Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nde toplam 16 deniz iskelesi bulunmaktadır. Umman Denizi’nin kıyısında bulunan bu iskeleler, Şehit Beheşti, Şehit Kelanteri, Heft-i Tir (balıkçı iskelesi), Pesa-Bender, Beris, Remin, Tis, Kenarek, Pezm, Tong, Galek (Zerabad), DMO (askerî), İran Bender, Mensur (bot üretimi), Hava Kuvvetleri (eğlence-Kenarek’in kuzeyi) ve Kenarek Su Arıtma iskelelerinden ibarettir. Bu iskeleler Çabahar kentinin Denizcilik ve İskeleleri Genel Müdürlüğü bünyesinde ve denetiminde çalışmaktadırlar.

Sistan ve Beluçistan Eyaleti granit (199,423,000 ton), bakır (36,054,000 ton), kromit (340,000 ton), titanyum (22,714,000 ton), demir (193,000,000 ton), altın (3,669,000 ton), antimon (160,000 ton), mermer (11,177,000 ton) ve demir taşı (210,869,000 ton) madenlerine sahip olarak İran’ın zengin maden rezervlerine sahip olan eyaletlerinden biridir.

Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nin jeo-ekonomisi açısından önem taşıyan ve belki de en önemli faktörü Çabahar liman kentinin(12) bu eyalette bulunmasıdır. Bu bağlamda Çabahar liman kentinin Hürmüz Boğazı dışında bulunması, uluslararası sulara en yakın liman olması, dünyanın doğusunu batıya bağlayan koridorun en güney noktasında yer alması, Afganistan ve Orta Asya’ya yapılan transit yolunun üzerinde bulunması ve İran’ın tek okyanus limanı olmasından dolayı önem taşımaktadır.

Çabahar liman kenti 13,162 km² yüzölçümüyle Sistan ve Beluçitsan Eyaleti’nin %7 genişliğini oluşturarak eyaletin merkezi olan Zahidan kenti ile 682 km mesafeye sahiptir. Şu an Çabahar liman kentinde sadece Şehit Beheşti ve Şehit Kelanteri liman iskeleleri aktiftir. Birbirleriyle 5 km mesafesi olan bu iki liman iskelesi İran’ın açık sulara açılması açısından stratejik öneme sahiptir. Şehit Beheşti iskelesi 240 hektarlık bir alanda inşa edilmiştir ve 5 iskeleden oluşmaktadır. Şehit Kelanteri iskelesi ise 30 hektarlık bir alanda inşa edilmiştir ve 4 iskeleden oluşmaktadır. Bu 4 iskeleden 1’i küçük yerel iskele olarak polis kuvvetinin mülkiyetindedir. Ayrıca Çabahar liman kentinin yakınında bulunan Kenarek limanı İran’ın en aktif ve önemli ticarî limanlarından biridir. İranlı uzmanlara göre bölgenin sınır güvenliği temin edilerek Kenarek limanının geliştirilmesiyle İran ekonomisi Umman Denizi ve Hint Yarımadası ticaretinde merkezî konuma taşınabilir(13).

İran’ın millî güvenliği açısından önem taşıyan bir diğer jeo-ekonomik faktör, Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nin kuzey-güney transit yolunun üzerinde bulunmasıdır. İranlı uzmanlara göre bu özellik, uluslararası öneme sahiptir ve İran-Orta Asya ilişkilerinin önemli bir faktörü haline gelebilme potansiyelini taşımaktadır. İran’ın güneyini kuzeye bağlayan bu yol, Çabahar liman kentinden başlayarak İranşehir, Haş ve Zahidan kentlerinden geçtikten sonra İran-Afganistan sınırında bulunan Zabol kentinin Milek köyüne bağlanmaktadır. Buradan da Afganistan’ın kuzeyi ve Doğarun sınır noktası üzerinden Serehs, Bacgiran ve Lütuf-Abad sınır bölgeler aracılığıyla İran’ı Orta Asya’ya bağlamaktadır. Böylece bu transit yolunun geliştirerek Çabahar liman kentini Afganistan ve Orta Asya ülkelerine bağlanması İran’ın ulusal ekonomisi açısından önemli faktördür..

İranlı analizörlere göre Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nin transit yollarının geliştirilmesi, İran’ın güneyini kuzeye bağlayarak ekonomik karşılıklı bağımlılık oluşturup çevre bölgelerle merkezi bölgeler arasındaki ekonomik-toplumsal ayrışmayı hafifletebilir(14). Bu doğrultuda Çabahar-Milek 900 kilometrelik transit yolunun yapılması ve Çabahar-Milek demiryolu hattının tamamlanarak Çabahar kentini, Serhes demiryolu hattına bağlaması önem arz etmektedir. Böylece bölge ekonomisi açısından son derece kritik öneme sahip olan Çabahar liman kentini İran-Afganistan’ın sınırında bulunan Milek kentine bağlayacaktır. Ayrıca Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nin ECO’nun iletişim yörüngesi üzerinde bulunması ve Zahidan-Pakistan demiryolu hattının bu eyaletten geçmesi bölge ekonomisini canlandırma potansiyeline sahiptir.

İran’ın güneyinin jeopolitiğiyle ilgi yapılan çeşitli araştırmalara göre İran’ın stratejik kaderi Hürmüz Boğazı’na bağlıdır. Bu da tüm avantajlarına rağmen bir alternatifinin olmamasından dolayı bir dezavantajdır. Bu yüzden Sistan ve Beluçistan bölgesi özellikle de Çabahar liman kenti İran’ın açık sulara bağlantısının devam etmesi açısından Hürmüz Boğazı için bir alternatif olarak düşünülebilir. Böylece İran devleti Hürmüz Boğazı’na olan stratejik bağlılığını azaltmak amacıyla uluslararası ticaretinin bir bölümünü Çabahar liman kentine aktarabilir.

Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nin diğer jeo-ekonomik özellikleri Zabol Özel İktisadî Bölge bağlamında yapılan faaliyetler, eyaletin zengin madenlere sahip olması, sanayi üretim için yeterli su kaynaklarına sahip olması ve doğal gaz yataklarına yakınlığıdır.

Bölgenin güvenliği açısından Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nde yükselmekte olan mezhep ve etnik temelli hareketlerin siyasallaşarak örgütlenmeleri önemli tehdit unsuru sayılmaktadır ve iç ve dış faktörler olarak iki farklı merciden etkilenmektedir. İç faktörler bölgenin refah oranının düşük olması, ekonomik geri kalmışlığı ve devletin merkeziyetçi ve mezhepçi politikalarına tepki olarak yükselen mezhepçi ve etno-milliyetçi duyguların örgütlenmesi ve dış faktörler Pakistan Beluçlarıyla mezhep ve etnik homojenliği ve ABD başta olmak üzere yabancı devletlerin Afganistan’ın sınır bölgelerindeki varlığıdır.

İran’ın %90 nüfusu ülkenin %45 genişliğini oluşturan batı kısmında yaşamaktadır ve sadece nüfusun %10’lük bir bölümü ülkenin %55 genişliğini oluşturan doğu kısmında yaşamaktadır. Bu nüfus dengesizliğine rağmen İran’ın stratejik madenlerinin %70’i ve güney sahillerinin %70’i doğu kısımda yer almaktadır ve ülkenin batı kısmı doğu kısmına göre açık bir farkla daha çok kalkınmıştır. Bu da ülkenin doğu bölgeleri özellikle de güneydoğusunu çeşitli yönlerden savunmasız kılmaktadır ve muhtemel bir kriz ortamında istikrarsızlaşmaya müsait bir ortam oluşturmaktadır. Başka bir ifadeyle Sistan ve Beluçistan Eyaleti, İran’ın en krize eğilimli bölgesidir.

Kısacası, tüm bu faktörler dikkate alınarak Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nin güvenliğini etkileyen jeopolitik ve jeo-ekonomik faktörleri şu şekilde özetleyebiliriz(15):

İran’ın Millî Güvenliği ve Sünni Beluçlar

İran İstatistik Merkezi’nin 2007 yılında yaptığı nüfus sayımına göre(16) Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nin 1,646,950 nüfusunu Ehli Sünnet mezhebine mensup kişiler oluşturmaktadır(17). Bu açıdan İran’ın ikinci en büyük Sünni eyaletidir ve en çok Sünni nüfus yüzdesine sahiptir. Bu eyalette Zabol kenti dışında(18) tüm şehirlerin %60-%95 nüfus oranını Sünni mezhebine mensup kişilerden oluşturmaktadır. Şiiler daha çok eyaletin kuzey kısmında yer alan Zabol, Zehek ve Zahidan kentlerinde ve Bezman, Delgan ve İranşehir kentlerinin ilçelerinde yaşamaktadır.

Mevlevî unvanıyla anılan Sünni din adamları Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nde yaşayan Ehli Sünnet içinde ciddî bir ağırlıkları vardır. Özellikle dinî eğitimlerini Pakistan, Suddî Arabistan ve Hindistan medreselerinde tamamlayan Mevleviler toplum tarafından ciddî bir itibar görmektedir. Sünnî imamlar din derslerini bu Mevleviler yanında aldıktan sonra Zahidan kentinin Mekki Camii merkez olmak üzere eyalet genelinde İslamî Tebliğ yapmaktadırlar. Yani Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nde bulunan Mekki Camii, eyalette yaşayan dindar Sünnilerin merkezidir. 1979 İran Devrimi sonrasında Serdaran terimiyle anılan Beluç aşiret reislerinin zayıflaması sonucunda Mevlevilerin mezhepsel rollerinin yanı sıra toplumsal ve siyasal rolleri de artmıştır. Ayrıca eyalet dışında da İslamî tebliğe yönelerek düzenli olarak Pakistan Tebliğ Cemaati’nin toplantılarına da katılmaktadırlar.

Resmi kurumlar tarafından yayınlanan istatistiklere göre Sistan ve Beluçistan Eyaleti genelinde 256 farklı aşiret bulunmaktadır. Bunların her birinin kendine özel gelenek ve görenekleri ve aşiret içi hiyerarşik yapılanma biçimleri vardır ve bir sıra aşiret içi ve dışı farklı toplumsal davranışlar sergilemektedirler. Bu toplumsal davranışlar, çoğu zaman İran yasaları ve İran’ın millî çıkarlarına ters düşmektedir ve bundan dolayı bölgesel güvensizliğin önemli etmenlerinden biri olarak algılanmaktadır. Bu 256 aşiretten 120 aşiret Sistan jeo-kültür bölgesinde ve 136 aşiret Beluçistan jeo-kültür bölgesinde yaşamaktadır. Beluçların ırkıyla ilgili ciddî ve kapsamlı bilimsel araştırmalar yapılmamıştır. Bazı bilim adamları Beluçları, Habeşi ırkından, bazıları Arap, bazıları da Dravidi olduğunu söylemektedirler(19).

Sistan ve Beluçistan Eyaleti bağlamında İran’ın millî güvenliğini tehdit eden en önemli faktör bölgede faaliyet gösteren Sünni selefi-cihatçı ve Beluç milliyetçisi örgütlerdir. İranlı uzmanlar bölgede yükselmekte olan mezhep ve etnik temelli siyasal hareketleri şu nedenlere bağlamaktadırlar(20):

Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nde yükselmekte olan mezhep temelli hareketlerin temelindeki en önemli faktör İran Sünnileri üzerindeki devlet baskısıdır. İran Sünnileri, kendi mezhepleri çerçevesinde en doğal ve insani haklarından mahrum bırakılarak ayrımcılığa tabi tutulmaktadırlar. Yani Sünnilerin mezhep temelli siyasal hareketliliği İran İslam Cumhuriyeti’nin Şiici baskına tepki olarak gelişmiştir. Sünni Beluçlar içindeki yaygın kanıya göre İran her ne kadar İslam Birliği sloganı verse de pratikte Şiiciliği ön planda tutarak Sünnileri güvenlik tehdidi ve düşman olarak görmektedir. Ayrıca bölgenin refah oranının düşük olması Beluçlarların göreli yoksulluk hissine kapılmalarına neden olmuştur. Buradaki en önemli kanı Beluçların Sünni olduklarından dolayı Şii-Fars Tahran yönetimi tarafından yoksul bir yaşama mahkum edilmeleri kanısıdır. Buna ek olarak Tahran yönetiminin Fars milliyetçiliği güdümlü hareket etmesi Beluçlar içinde tepkisel etno-milliyetçiliğe yol açmıştır.

Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nde faaliyet gösteren ve Ehl-i Sünnet mezhebine mensup Beluç etniği ve İran Sünnilerinin haklarını savunduklarını iddia eden örgütler şunlardan ibarettir:

İran’ın Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nde faaliyet gösteren etnik ve mezhep temelli örgütler üç ana kategoride değerlendirilmelidir. Birinci kategori, selefi ve cihatçı düşünceyi benimseyen örgütlerden oluşmaktadır. Bu örgütlerin faaliyet merkezi Pakistan’ın Beluçistan eyaletidir ve Suudî Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Kuveyt devletleri tarafından finanse edilmektedirler. Ayrıca uluslararası Sünni cihatçı örgütler ve şebekeyle de yakın ilişkileri vardır. İkinci kategori, Federal İran’ı savunan Beluç milliyetçisi örgütleridir. Bu örgütlerin faaliyet merkezi İsveç başta olmak üzere Avrupa ülkeleridir. Silahlı mücadeleyi reddetmektedirler. Sivil mücadeleyle inanan İran’ın diğer etnik temelli örgütleriyle yakın ilişkilerivardır. Bu kategoride yer alan örgütlerin faaliyetleri, konferanslar düzenlemek, habercilik ve insan hakları merkezleri ile irtibata geçmek üzerine yoğunlaşmıştır. Üçüncü kategori ise silahlı mücadeleye inanan Beluç etno-milliyetçisi örgütlerdir. Birleşik Beluçistan idealini savunan bu örgütlerin faaliyet merkezi İngiltere’nin başkenti Londra kentidir ve İngiltere devleti tarafından desteklendikleri iddia edilmektedir.

Bu örgütlerin yanı sıra Suudî Arabistan, Kuveyt ve Birleşik Arap Emirlikleri tarafından finanse edilen çeşitli televizyon kanalları Sistan ve Beluçitsan Sünnilerine yönelik yayın yaparak bölge halkının kitlesel psikolojini etkilemeye çalışmaktadırlar. Bu TV kanalları ise Nur TV, Visal-ı Hak TV, Kelime TV ve Tevhit TV kanallarından ibarettir.

Peki, İran devleti, Sistan ve Beluçistan Eyaleti’nin etnik ve mezhep yapısı üzerinden İran’ın millî güvenliğini tehdit eden bu faktörler karşısında nasıl bir yol haritası izlemeği düşünmektedir? Bu bağlamda Bu bağlamda yapılan çeşitli akademik ve stratejik çalışmalar ve analizler genel olarak şu kısa ve uzun vadeli stratejileri önermektedirler:

Sonuç

İran’ın güneydoğusunda bulunan ve ülkenin %11 yüzölçümünü oluşturan Sistan ve Beluçistan Eyaleti kendine özgü jeo-kültürel ve jeo-ekonomik özelliklerinden dolayı İran’ın millî güvenliği ve bölgesel jeopolitiği açısından çeşitli yönlerden farklı önemlilik arz etmektedir. Bunların içinde en önemli olanlar eyalet sakinlerinin çoğunluğunu oluşturan Ehli Sünnet içinde İran’ın Şiilik merkezli politikalarına tepki olarak gelişen Selefî ve cihatçı eğilimlerin yükselmesi ve bu eğilimlerin örgütlenerek siyasallaşıp dış destek alabilmesi, İran’ın Fars milliyetçiliği ve merkeziyetçi politikalarına tepki olarak yükselmekte olan Beluç etno-milliyetçiliği, İran’ın açık sulara bağlantısını ve uluslararası ticaretinin devam etmesi yönünde Çabahar liman kentinin ekonomik değeri, İran için stratejik değer taşıyan Hürmüz Boğazı’na tekel bağlılığı azaltmak için Umman Denizi’nin güzergâhları, bölgenin toplumsal yapısından ve nüfus yoğunluğunun az olmasından kaynaklanan krize eğilimli olması, uluslararası uyuşturucu kaçakçılığının transiti yolu üzerinde bulunması ve uyuşturucu kartelleriyle ile savaş lortlarının bölgede aktif olup geniş bir şebekeye sahip olması, Suudî Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Kuveyt başta olmak üzere Basra Körfezi ülkelerinin bölgedeki mezhepsel-kültürel ağırlıkları ve propaganda aracılığıyla bölgenin kitlesel psikolojisini etkileyip hareket geçirebilme olanağına sahip olmasıdır. Bu çerçevede İranlı akademisyenler ve analizörlerin önerdikleri çözüm stratejileri bölgenin ekonomik kalkınması ve refah oranının yükseltilmesi, rejime yakın olan ve İran yasaları çerçevesinde faaliyet gösteren etnik ve mezhep grup ve kuruluşlarla işbirliği ve yasal taleplerin devlet tarafından dikkate alınması, dış bağlantıları olan Sünni din adamları ve etnik milliyetçilerini sıkı takip ve denetime almak ve gerektiğinde sert bir şekilde müdahale etmek ve sınır güvenliğini temin etmek amacıyla sınıra duvar çekmek gibi yöntemlerle fiziki engeller oluşturup sınırı kapatmak gibi önerilere yoğunlaşmaktadır.

Dip Notlar

(1) Sistan bölgesi Zabol, Zehek, Nimruz, Hamun ve Hirmend kentlerinden oluşmaktadır ve dünyanın en büyük tatlı su gölü bu bölgede bulunmaktadır.

(2) Beluçistan bölgesi Zahidan, Mircave, Haş, Seravan, Sibve Suran, Mihristan, İranşehir, Bempur, Serbaz, Delgan, Nikşehir, Kasr-ı Kand, Çabahar ve Kenarek kentlerinden oluşmaktadır.

(3) Bakınız: Ethnic Groups (Pakistan), CIA World Factbook.

(4) Bakınız: Iran: Library of Congress, Country Profile. Retrieved December 5, 2009.

(5) Bakınız: Afghanistan, CIA World Factbook. Retrieved December 5, 2009.

(6) Bakınız: Joshua Project (2006-10-28). “Baloch, Southern of Oman Ethnic People Profile”. Joshuaproject.net. Retrieved 2012-08-01.

(7) Bakınız: Languages of United Arab Emirates, Ethnologue.com (retrieved 5 December 2009.

(8) Bakınız: Joshuaproject: https://goo.gl/Dmi9uS (Son Erişim Tarihi: 14.07.2019).

(9) Bakınız: Kokaıslová, Pavla, Kokaısl Petr. Ethnic Identity of The Baloch People. Central Asia and The Caucasus. Journal of Social and Political Studies. Volume 13, Issue 3, 2012, p. 45-55.

(10) Beluçlar, Gülistan vilayetinde yoğun olarak Kelale, Galikeş, Minu Deşt, Ali Abad, Azadşehir ve Gürgan kentlerinde yaşamaktadırlar.

(11) Beluçlar, Mazenderan vilayetinde yoğun olarak Behşehir kentinin Yeke tut ve Yakup Lenge köylerinde yaşamaktadır.

(12) Çabahar liman kenti 14 bin hektarlık genişliğiyle Umman Denizi’nin kıyısında ve İran-Pakistan sınırının 70 KM uzaklığında bulunmaktadır.

(13) Sadri, Saide. Futuhi, Samet. Cucizade, Hatice. Tufan, Nesrin. (2012). Kenarek Limanı ve Sahillerinin Jeopolitik Konumunun Ülkenin Güneydoğu Güvenliğine Etkisi. I. Sınır Kentler ve Güvenlik Sempozyumu. Sistan ve Beluçistan Üniversitesi.

(14) Halili, Muhsin. Menşadi, Murteza, Azmude, Fehmide. (2010) İran’ın Güneydoğu Bölgesinin Kalkınmasının Jeo-ekonomik Gereksinimleri. Dış İlişkiler Dergisi. Yıl. 3. Sayı. 4. SS.81-124.

(15) İbrahimzade, İsa. Musevi, Mir Necef. Keşkuli Bakiri, Ali. (2017). Ülkenin Güneydoğu Sınır Bölgelerinin Jeo-Ekonomik ve Jeo-Politik Araştırması ve Kalkınma Stratejileri (Araştırma Örneği: Sistan ve Beluçistan Vilayeti). Coğrafya ve Kalkınma Dergisi. Yıl. 2017. Sayı. 42. SS. 1-26.

(16) Bu nüfus sayımına göre 2007 yılında Sistan ve Beluçistan vilayetinin toplam nüfusu 2,405,742 kişi olmuştur. Bu rakam 2016 yılında yapılan nüfus sayımına göre 2,775,014 kişiye yükselmiştir.

(17) Bu nüfusun büyük bir oranı Hanefi Sünnilerinden oluşmaktadır.

(18) Zabol kenti sakinlerinin çoğunluğunu Şiiler oluşturmaktadır.

(19) İran’ın güney sahillerinde Afrika kökenli İranlılarından da yaşadığı bilinmektedir. Afro-İranlı terimiyle ele alınan bu etnik grup İran’ın güney kısımlarının nüfusunun en az % 10-%15’i oluşturmaktadır. Günümüzde Afro-İranlıların önemli bir bölümü Basra Körfezi’nin adaları ve İran’ın Hurmuzgan, Sistan ve Belucistan, Huzistan ve Buşehir vilayetlerinde yaşamaktadırlar. Ayrıca Fars ve Kerman vilayetlerinin güneyinde de ikamet ettikleri bilinmektedir. Sistan ve Beluçistan vilayetinde yaşayan Afro-İranlılar bölgede yaşayan diğer etniklerle kaynaşmaktan kaçınarak kendilerine özel bir kast sistemi geliştirmişler. Sistan ve Belucistan vilayetinin Nikşehir kentinin Laşar ilçesinde yaşayan bu grup, kendilerini Svaziland (eSwatini: Esvatini Krallığı) ve Mozambik kökenli Tsonga kabilelerine ait bilmektedirler ve Tsongaca konuşmaktadırlar. (Bakınız: Afrika Araştırmacıları Derneği- İran’ın Unutulan Azınlığı: Afro-İranlılar- Babek Şahit: https://goo.gl/axRj5o ).

(20) Bakınız: Heşmeti Cedit, Mehdi. Nokrei, Ferhad. Hasanzade, Muhammed. (2016). Sistan ve Beluçistan Vilayetinin İç Güvenliğine Yönelik Etnik ve Mezhepsel Grupların Faaliyetlerine Etkili Olan Nedenlerin Araştırılması (Seravan Kenti Etnik ve Mezhepsel Grupları Örneği). Savunma Siyaseti Dergisi. Sayı. 96. SS. 141-182.

Kaynakça

Kokaıslová, Pavla, Kokaısl Petr. Ethnic Identity of The Baloch People. Central Asia and The Caucasus. Journal of Social and Political Studies. Volume 13, Issue 3, 2012, p.45-55.

Sadri, Saide. Futuhi, Samet. Cucizade, Hatice. Tufan, Nesrin. (2012). Kenarek Limanı ve Sahillerinin Jeopolitik Konumunun Ülkenin Güneydoğu Güvenliğine Etkisi. I. Sınır Kentler ve Güvenlik Sempozyumu. Sistan ve Beluçistan Üniversitesi

Halili, Muhsin. Menşadi, Murteza, Azmude, Fehmide. (2010) İran’ın Güneydoğu Bölgesinin Kalkınmasının Jeo-ekonomik Gereksinimleri. Dış İlişkiler Dergisi. Yıl. 3. Sayı. 4. SS.81-124.

İbrahimzade, İsa. Musevi, Mir Necef. Keşkuli Bakiri, Ali. (2017). Ülkenin Güneydoğu Sınır Bölgelerinin Jeo-Ekonomik ve Jeo-Politik Araştırması ve Kalkınma Stratejileri (Araştırma Örneği: Sistan ve Beluçistan Vilayeti). Coğrafya ve Kalkınma Dergisi. Yıl. 2017. Sayı. 42. SS. 1-26.

Alipur, Abbas. Haşimi, Seyyid Mustafa. Hüseyni, Seyyid Hüseyin. (2016). İran İslam Cumhuriyeti’nin Mukran (Umman) Sahilleri Bölgesi İçin Sürekli Güvenlik ve Kalkınma Perspektifiyle Planlama Stratejilerinin Önerimi. Savunma Stratejisi Dergisi. Sayı. 55. SS. 131-154.

Afrika Araştırmacıları Derneği- İran’ın Unutulan Azınlığı: Afro-İranlılar- Babek Şahit: https://goo.gl/axRj5o

Heşmeti Cedit, Mehdi. Nokrei, Ferhad. Hasanzade, Muhammed. (2016). Sistan ve Beluçistan Vilayetinin İç Güvenliğine Yönelik Etnik ve Mezhepsel Grupların Faaliyetlerine Etkili Olan Nedenlerin Araştırılması (Seravan Kenti Etnik ve Mezhepsel Grupları Örneği). Savunma Siyaseti Dergisi. Sayı. 96. SS. 141-182.

Joshua Project (2006-10-28). “Baloch, Southern of Oman Ethnic People Profile”. Joshuaproject.net. Retrieved 2012-08-01.

Babek ŞAHİT- Tebriz Araştırmaları Enstitüsü Uzmanı